کتابخانه دیجیتال

پیدایش کتابخانه های دیجیتالی نیاز به ایجاد یک عنوان شغلی جدید به نام کتابدار دیجیتالی برای سازماندهی منابع دانش دیجیتالی را بوجود می آورد . کتابخانه های دیجیتالی بزرگ مانند انبارهای دانش بشری در حال پیدایش هستند پس لازم است کتابداران دیجیتالی امور زیر را انجام دهند:

1.    اداره کتابخانه دیجیتالی

2.    سازماندهی دانش و اطلاعات دیجیتالی

3.    نشر اطلاعات دیجیتالی که به صورت رایانه ای نگهداری می شود.

4.    ایجاد امکان دسترسی و باز یابی به دانش دیجیتالی (غفاری و علی پور، 1387)

مهدوی ، وظایف کتابداران دیجیتالی را اینگونه بر می شمارد :مدیریت کتابخانه های دیجیتالی ،سازماندهی و مدیریت اطلاعات دیجیتالی ،اشاعه اطلاعات دیجیتالی،پردازش اطلاعات دیجیتالی ، مدیریت تبادل منابع ،ذخیره سازی ، سازماندهی و حفاظت منابع دیجیتالی ، حمایت از حق مولف الکترونیکی (صفایی ، 1389)

کاربران شامل کتابداران ، استادان ، دانشجویان ،پژوهشگران و نظایر آنها می شوند. کاربران در واقع عنصر اصلی مراکز اطلاع رسانی به شمار می روند زیرا پویایی و بقای کتابخانه در مفهوم عام به استقبال کاربران  و استفاده از منابع گنجانده شده در آنها وابسته است . همانگونه که ارزش اطلاعاتی در کرو استفاده از آن است کتابخانه ها نیز از آن قاعده مستثنا نیستند.(اسفندیاری مقدم ؛زارعی ،1387)

 پلت(1996)،اسمیت (1978) و کوادرا (1972) نیز به برخی گونه های ارائه و تحویل  خدمات کتابخانه به خانه ها اشاره کرد.بنا به اظهار اسمیت ،توان تحویل متن و تصاویر به خانه ها به احتمال زیاد تفاوتهای میان خدمات کتابخانه و دیگر گونه ها خدمات اطلاع رسانی را از میان برد.(لنکستر ،1366)

باظهور کتابخانه دیجیتالی با کتابخانه هایی مواجه هستیم که از لحاظ ساختاری ، منابع و مجموعه های اطلاعاتی با آنچه قبلا در مفهوم کتابخانه با آن آشنا بودیم ، متفاوت هستند. شرایط جدید به ابزارها ،دانش و استعدادهای متناسب با آن نیاز دارد سوال اینجاست که در این شرایط ، آیا کتابداران توانایی انجام وظیفه و امکان رقابت با دیگر رشته ها را در این عرصه دارند ؟اگر کمی به عقب بر گردیم وضعت را بهتر درک خواهیم کرد شاید بتوان گفت تاثیرات اولیه فن آوری در عرصه کتابداری از دهه 1960 با ایجاد رکوردهای مارک آغاز شد و با راه اندازی فهرست های رایانه ای بیشتر نمایان شد (ماتسون و یونسکی ،2002)

در تمام این مراحل و پیشرفتها ،کتابداران هدایت امور ،راهنمایی و ارائه خدمات به مراجعه کنندگان را بر عهده داشتند .کتابداران در کتابخانه های  دیجیتالی ، نه تنها وظیفه راهنمایی و ارائه خدمات مناسب به کاربران را بر عهده دارند ،بلکه با فرصت های جدیدی که پیشرو آنهاست باید تخصصهای حرفه ای خود را با پیشرفتهای مبتنی بر فنآوری همراه کرده و برانجام بهینه خدمات کتابخانه ای بواسطه فن آوری گام بردارند.کتابخانه های عصر دیجیتال گرچه مجهز به امکانات و ابزار تازه و توانمندی هستند ،اما هرگز از دانش ،تجربه  ومهارتهای کتابداران بی نیاز نخواهند شد . به بیان دقیق تر هر چه امکانات و تجهیزات کتابخانه ها پیچیده تر و پیشرفته تر می گردد بر اهمیت کتابداران به عنوان متولیان مدیریت کتابخانه ها افزوده می شود . در کتابخانه های عصر دیجیتال ، کاربران بیش از گذشته به راهنمایی و مشاوره کتابداران نیاز دارند .

البته این مهم تنها زمانی میسر است که قبل از هر کس خود کتابداران بر اهمیت حرفه خود آگاه باشند و بتوانند بدرستی نقش خویش را در شرایط جدید تعریف و تبیین کنند در چنین شرایطی است که کتابخانه ها همچون گذشته جایگاه گردآوری ، حفاظت ،سازماندهی و اشاعه دا نش بشری خواهند بود و کتابداران به عنوان مدیران این مراکز خدمات خود را به جامعه بشری استمرار خواهند بخشید.(رضایی شریف آبادی،1381)

فریده خواجه نصیر طوسی(1380) در پژوهشی با عنوان ضرورت ایجاد کتابخانه دیجیتالی از دیدگاه مدیران کتابخانه های مر کزی دانشگاه دولتی ایران به این نتیجه رسید که مدیران علی رغم مشکلات فعلی کتابخانه ها( نبودتجربه کافی، کمبود کتابدار و متخصص با تحصیلات کتابداری ) موافق ایجاد کتابخانه های دیجیتالی می باشند و شناخت خوبی از این کتابخانه ها دارد و می دانند که کتابخانه های سنتی جوابگوی نیازهای اطلاعاتی محققین نیستند ،تکنولوژی پیشرفته کتابخانه امروزی ،سرعت بالای تولید اطلاعات ، گستردگی  تحقیقات انجام شده در دنیا و نیاز به دستیابی سریع به اطلاعات ایجاب می کند که به سوی تکنولوژی جدید کتابخانه ها گام برداشته شود.

   کتابخانه های دیجیتالی ، وجه دیجیتالی کتابخانه های سنتی هستند که مجمو عه های دیجیتالی و سنتی ،یعنی مواد الکترونیکی و کاغذی را شامل می شوند.

2.    کتابخانه های دیجیتالی ،شامل مواد دیجیتالی هستند که درخارج از مرزهای فیزیکی و اداری هر گونه کتابخانه دیجیتالی وجود دارند.

3.    کتابخانه های دیجیتالی ،دیدگاهی منسجم از همه اطلاعات گنجانده شده در یک کتابخانه را بدون در نظر گرفتن شکل یا فرمت آن فراهم می سازد.

4.    کتابخانه های دیجیتالی ،همانگونه که کتابخانه های سنتی اکنون انجام می دهند ،به جامعه یا گروه های خاص سرویس می دهند ، هرچند که این گروه ها ممکن است بطور گسترده در سراسر شبکه پخش شده باشند.

5.    کتابخانه های دیجیتالی ،هم به مهارت های کتابداران احتیاج دارد و هم به متخصصان رایانه.

6.    در کتابخانه های دیجیتالی ،امکان گسترش منابع منحصر به خود وجود دارد.

7.    در کتابخانه های دیجیتالی ، امکان استفاده هم زمان از یک منبع خاص برای استفاده کنندگان فراهم است.(رضایی شریف آبادی،1381)

تاثیرات دگرگون کننده ای که فناوری دیجیتالی در نظام اطلاع رسانی ایجاد کرده است به شرح زیر است:

مجموعه ها-فناوری-کار-انتقال اطلاعات –فشرده سازی داده های ذخیره شده.

در کتابخانه دیجیتالی زمان ومکان مفهومی ندارد و اطلاعات موجود در این گنجینه عظیم در تمام روزهای هفته و در تمامی ساعات شبانه روز در دسترس است . قلمرو این کتابخانه نیز هیچ حد ومرزی نمی شناسد ،حتی در نقاطی که دسترسی به خطوط تلفن ممکن نیست با استفاده از تلفن های همراه می توان از آن بهره مند شد.با ورود تکنولوژی نوین به جامعه و در نهایت کتابخانه ،زمینه تغییرات نیز آغاز شد و در فرآند این نو فن آوری های اطلاعاتی و ذخیره سازی اطلاعات به صورت دیجیتالی باعث شد که کتب ، نشریات ، رومه ها ،فیلم ها ویدیویی وبه شکل دیجیتال ذخیره شوند و همچنین از نسخه اصلی اثر ،نسخه برداری شد و از طریق شبکه جهانی وب در دسترس قرار گرفت . ما در عصری زندگی می کنیم که دسترسی به اطلاعات از طریق تکنولوژی کنترل می شود . عصری که بیشتر مردم با دسترسی سریعتر به اطلاعات ، اطلاعات بیشتری نسبت به قبل دارند و درست زمانی است که ما می توانیم با وارد شدن به چرخه اطلاعات ، اطلاعات را به گردش بیاندازیم

ابهامات زیادی درحول و حوش این عبارت وجود دارد که نشات گرفته از سه عامل می باشد .

اولین عامل اینکه ،جامعه کتابداری در طول سال ها از چندین عبارت متفاوت برای بیان این مفهوم گسترده استفاده کرده است –کتابخانه الکترونیکی ، کتابخانه مجازی،کتابخانه بدون دیوار _ولی هرگز مشخص نکرده که هر یک از این عبارات واقعا به چه معنایی هستند.((کتابخانه دیجیتالی )) جدیدترین و مورد پسند ترین اصطلاح در بیان مفهوم گسترده اطلاع رسانی که از آن به نام کتابخانه دیجیتالی یاد می شود و امروزه تقریبا به طور وسیعی در همایش ها ، سیستم های پیوسته و در متون بکار می رود.

دومین عاملی که ابهام را در مورد کتابخانه های دیجیتالی بیشترمی کند این است که کتابخانه های دیجیتالی در نقطه توجه حوزه های مختلف تحقیقاتی قرار دارند و آنچه که بوجود آورنده کتابخانه دیجیتالی است با توجه به جامعه تحقیقاتی کاربر آن ، متفاوت می باشد.

سومین عامل ابهام از این حقیقت نشات می گیرد که چیزهای زیادی بروی شبکه اینترنت مو جود هستند که مردم به آنها کتابخانه دیجیتالی می گویند که از نظر کتابداران این چیزها نمی تواند کتابخانه دیجیتالی باشد. ((شبکه جهانی وب))،مثالی جالب ازآنچه می باشد که امروزه ،مردم آن را کتابخانه دیجیتالی می نامند.(رضایی شریف آبادی،1381)

کتابخانه دیجیتالی به عنوان نسخه الکترونیکی کتابخانه عمومی مطرح است. در ذخیره الکترونیکی بجای ذخیره سازی بروی کاغذ ،سه تفاوت اصلی وجود دارد: ذخیره به شکل الکترونیکی،ارتباط مستقیم برای به دست آوردن ماده و نسخه برداری از نسخه اولیه . این تفاوت ها ، تفاوت های بیشتری به دنبال خواهد داشت ،به طوری که در نهایت کتابخانه دیجیتالی ،دیگر شباهتی به کتابخانه سنتی نخواهد داشت.(گوپال،1382)

  فدراسیون کتابخانه دیجیتالی در تعریف کتابخانه دیجیتالی می گوید:

کتابخانه دیجیتالی کتابخانه هایی هستند که برای گزینش،ساختاربندی،ایجادامکان دسترسی به منابع فکری ،تفسیر،حفظ انسجام وتداوم گردآوری آثاررقومی،منابعی شامل کارکنان متخصص را فراهم می آورند به گونه ای که این منابع برای اجتماعات مشخص یا مجموعه ای از جوامع به سهولت در دسترس قرار داشته باشند.

در این پژوهش کتابخانه دیجیتالی کتابخانه هایی گفته می شود که منابع را به شکل دیجیتالی ذخیره کرده و امکانات لازم از جمله کار کنان متخصص، تجهیزات رایانه ای و شبکه ای مو جودرا جهت فراهم آوری ، سازماندهی ، دسترسی و حفاظت منابع دیجیتالی فراهم  می آورد  به نحوی که این منابع به لحاظ اقتصادی جهت استفاده در دسترس متخصصین قرار گیرد.(فدراسیون کتابخانه های دیجیتالی ،1368)   

شوارتز (2000)معتقد است که 64 تعریف رسمی و غیر رسمی از کتابخانه های دیجیتال در متون مختلف وجود دارد که این خود نشان دهنده چالش بر انگیز بودن ماهیت کتابخانه های دیجیتال است (نقل شده از اسفندیاری مقدم و بیات ،1378)

تعریف غیر رسمی از کتابخانه های دیجیتالی مجموعه از اطلاعات و خدمات به هم پیوسته می باشد که اطلاعات بصورت دیجیتالی ذخیره شده و از طریق شبکه قابل دستیابی هستند.(آرمز ،1381)

کارکنان کتابخانه دیجیتالی اطمینان دارند که آثار دیجیتالی گرد آوری شده درمجموعه به منظور دسترسی و مقرون به صرفه برای استفاده جامعه ای خاص از استفاده کنندگان یا مجموعه ای از چند جامعه در مدت زمان طولانی پایدارخواهد بود.(کیلوند،1998)

یک کتابخانه دیجیتالی ،چیزی جز خدمات اطلاعی کتابخانه ای توزیع نیست که به صورت فیزیکی ،مجازی  و یا ترکیبی از هر دو ارائه می شود و در آن حجم نسبتا زیادی از منابع اطلاعاتی تنها در قالب دیجیتالی قابل دسترس باشند. کتابخانه های دیجیتالی ،کتابخانه هایی هستندکه استفاده کنندگان از نقاط مختلف جهان می توانند به آن دسترسی پیدا کرده و انواع مختلفی از اطلاعات را شامل متن ، تصویر ،صوت و.را بازیابی می کنند . (سرینیراسل،1995)